İlhanlı Hükümdarlarının İslâm’a Girmesinde Rol Alan Türk Sûfîleri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri

Abstract

İlhanların ve İlhanlı aristokrasisinin İslâm’a girmeleri çok boyutlu, karmaşık ve bir makale dâhilinde izah edilemeyecek bir süreçtir. Onların İslâm’a geçişlerinde Türk popüler dinî şahsiyetlerin önemi bilinmekte ve sık sık vurgulanmaktadır. Ancak, bu konu üzerinde etraflıca bir çalışma henüz yapılmamıştır. Makalede, bu konunun genel bir çerçevesi çizilmeye çalışılmış; İlhanların İslâm’a dönmelerinde önemli rolleri bulunduğu açık bazı Türk sûfî şeyhleri, tarihi perspektifte ele alınmıştır. Makale, ilk olarak, hagiografi tarzındaki bazı eserler çerçevesinde popüler sûfî şeyhlerin Moğollar ile ilişkilerine dair rivâyet leri takdim etmektedir. Efsanevî mahiyete sahip bu malumatın takdimi ardından, İlhanlılar üzerindeki dinî nüfuzları belirgin olan; kaynaklarda, haklarında tutarlı bilgiler bulunan Türk sûfî şahsiyetlerinin tasvirine girilmektedir. İlhanlar üzerindeki siyasî ve kültürel etkileri bağlamında, biyografilerini ve faaliyetlerini inceleyeceğimiz şahsiyetlerin başında Kemâl el-Dîn ‛Abd el-Rahmân Kevâşî/Râfi‛î gelmektedir. Bu şeyh, İlhan Tegüder’in (1282-1284) İslam’a dönmesinde ve sonrasında büyük rol oynamış; hem kültürel, hem de siyasî manada bu İlhan dönemine damgasını vurmuştur. İlhan Ahmed Tegüder’in, hürmetinden ötürü, baba diye hitab ettiği bu şeyhin saray çevresindeki nüfuzu ve İlhanlı-Memlûk ilişkilerindeki pozisyonu, makalenin ana konularındandır. Kalenderî şeyhi Babi Ya‛kûb’un müritlerinden olan Îşân Hasan Mengli (Meňli) de, İlhan Ahmed Tegüder’in çevresinde bulunan bir diğer önemli heterodoks Türk sûfî şeyhidir. İlhan Ahmed Tegüder’in karındaş diye hitab ettiği Mengli, bu dönem İran’ında önemli derecede dinî-siyasî nüfuza sahip Zâhidîler ile mücadeleye girişecek ve İlhanı da bu yönde etkileyecekti. İlhan Gazan’ın (1295-1304) İslâmiyet’i kabulünde etkin Türk şahsiyetlerden Sa‛d el-Dîn Kutluğ Hâce Hâlidî Kazvinî de, kaynaklar ışığında tanıtılmıştır. Bir sûfî şeyhi olmasa da Gazan Han üzerinde kültürel-dinî etkisi bulunan Emîr Nevrûz, ayrıca analize tabi tutulmuştur. Makalede, Gazan Han’ın İslâm’a dönmesini ve bu dinde kalmasını mümkün kılan, ılımlı İslâm anlayışının şeri’a adına ürettiği ara formüller de ayrıca konu edilmiştir.